فعلی کردن هزینه‌ها و درآمدها در طرح‌های جنگل‌داری

اگر تمام هزینه‌ها و منافع یک طرح در یک زمان حاصل می‌شدند، تحلیل‌گر می‌توانست به جمع کردن هزینه‌ها از یک سو و منافع از سوی دیگر و مقایسه آنها بدون هیچ تعدیل دیگری خود را راضی کند. ولی در عمل هزینه‌ها و درآمدهای هر طرح در طول دورهٔ طرح پخش شده‌اند. اغلب، طرح‌های مربوط به جنگلداری دارای طول دورهٔ بیشتری هستند. هزینه‌ها و درآمدهایی را که در نقاط مختلف در طول زمان واقع می‌شوند (سال‌های متفاوت) نمی‌توان با یکدیگر مقایسه کرد. دلیلش هم آن است که ارزش به زمان وابسته است. ارزش هزینه‌ها و درآمدها بسته به زمانی دارد که این هزینه‌ها و درآمدها به وقوع می‌پیوندد. بنابراین درآمد یک تومانی که ده سال دیگر حاصل می‌شود دارای همان ارزشی که یک تومان در حال حاضر دارد، نیست. اگر امروز 10 تومان هزینه کنیم و فردا 15 تومان به دست آوریم، معقول و مطلوب است. ولی اگر امروز 10 تومان هزینه کنیم و 40 سال بعد 15 تومان به دست آوریم پذیرفتنی نخواهد بود. اعداد یکی هستند فقط اختلاف مربوط به زمان است و مسألهٔ اصلی این است که آیا انسان‌ها حاضر به قبول چنین زمانی برای مصرف هستند.

برای بسیاری از تجزیه و تحلیل‌های مربوط به طرح‌های جنگلداری، هزینه‌ها و درآمدهایی که در طول یک سال حادث شوند از نظر زمانی دارای ارزش نسبی مساوی هستند. به بیان دیگر تمام هزینه‌ها و درآمدهایی که در طول یک سال واقع می‌شود، حتی اگر در ماه‌های مختلف آن سال باشد، دارای ارزش یکسان فرض می‌شوند. در نتیجه برای تعیین درآمد خالص هر سال می‌توان درآمدها و هزینه‌های آن سال را از هم کسر کرد. مشکل آن است که چگونه درآمد خالص (یا هزینه) سال‌های مختلف را با هم مقایسه کنیم. چون زمان بر روی ارزش  تأثیر می‌گذارد، تحلیل‌گر سعی می‌کند به تهیهٔ اطلاعاتی بپردازد که به محافل تصمیم‌گیر اجازه مقایسه درآمدها و هزینه‌هایی را که در زمان‌های متفاوت واقع می‌شوند بدهد و همچنین قادر به مقایسه طرح‌هایی که دارای تناوب‌های متفاوت هزینه و درآمد هستند شوند.

به طور دقیق، سؤال آن است که چگونه ارزش واقع شده در سالی در آینده (سال m) را می‌توان به ارزش امروز (سال صفر) تبدیل کرد.

به بیان دیگر، چگونه هزینه‌ها و درآمدهای خالص که در آخرین سطر جدول ارزش‌ها به دست می‌آیند با هم مقایسه می‌شوند؟ روش متداول آن است که ارزش‌های آتی را با عاملی تعدیل کنیم که به ارزش‌های فعلی تبدیل گردند. این عامل تعدیل از مقبولیت ارزش پول در زمان به دست می‌آید. این عامل را نرخ فعلی کردن و طریقه محاسبه را «فعلی کردن» می‌نامند.

تعیین نرخ (ضریب) فعلی کردن

در محاسبات مربوط به تحلیل مالی از نرخ بانکی استفاده می‌شود و می‌دانیم که این نرخ در موارد مختلف متفاوت است. برای مثال نرخ بهره‌ برای یک زارع کوچک که بخواهد صنوبرکاری کند به مراتب بیشتر از یک شرکت بزرگ است که می‌تواند با بانک‌ها وارد معامله شود. در بسیاری موارد، برای مثال موقعی که به سرمایه‌گذاری در کشاورزی پرداخته می‌شود، بهرهٔ مورد قبول، از متوسط میزانی که برای افراد مختلف اعمال می‌شود به دست می‌آید. در مورد شرکت‌های بزرگ می‌توان متوسط بهرهٔ بانکی را برای فعلی کردن در نظر گرفت. تحلیل‌گر برای تعیین بهرهٔ واقعی باید خود به مطالعه بپردازد و هیچ فرمول و یا روش مشخصی برای تعیین آن وجود ندارد. در تحلیل اقتصادی، معیار عمومی برای اندازه‌گیری ارزش هزینه‌ها و منافع، میزان خواست مصرف کننده برای پرداخت است. در نتیجه، میزان فعلی کردنی که باید برای هزینه‌ها و منافع از آن استفاده کرد معادل با فعلی کردنِ مصرف است. این مقدار از میزان افزایش مصرفی که در سال آینده نسبت به امسال برای مصرف کننده به وجود می‌آید حاصل می‌شود.

مقدار عددی فعلی کردن (نرخ فعلی کردن) با تعدادی از عوامل، به‌خصوص ارجحیت جامعه برای مصرف آنی، به دلیل رشد سریع‌تر (پس‌انداز و سرمایه‌گذاری بیشتر کنونی برای مصرف بیشتر آتی) اندازه‌گیری می‌شود. 

در عمل، درست همانند نرخ تَسعیر (تبدیل پول) واقعی، تحلیل‌گری که به ارزشیابی طرح‌های جنگلداری می‌پردازد احتیاجی ندارد که نرخ فعلی کردن مصرف را برای مجموعهٔ اقتصاد محاسبه کند. این میزان، همان نرخی است که برای مجموعهٔ اقتصاد کشور استفاده می‌شود. در نتیجه تحلیل‌گر باید نرخ فعلی کردن مناسب را از معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهور و یا سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور به دست آورد.

در حالت غیر معمول، اگر درصد نرخ فعلی کردن در معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهور در موقعی که به تحلیل طرح می‌پردازد وجود نداشته باشد، تحلیل‌گر می‌تواند میزانی در حد 8 تا 10 درصد را انتخاب کند و آن را برای تحلیل‌های خود به کار برد و بعدها حساسیت ارزش طرح را با درصدهای مختلف فعلی کردن، تحلیل کند. در صفحات بعد راجع به این موضوع صحبت خواهد شد که یک مقیاس دیگر به نام «بازده اقتصادی سرمایه» احتیاجی به فعلی کردن ندارد.

گرایشی وجود دارد مبنی بر این‌که در سرمایه‌گذاری در جنگل به علت منافع جانبی زیست محیطی، بهتر است که از نرخ فعلی کردن بسیار پایین استفاده شود. دلیل عرضه شده آن است که منافع بسیاری که نمی‌توان آنها را تقویم به پول کرد در طرح‌های جنگلداری وجود دارد و برای همین استفاده از نرخ فعلی کردن خیلی پایین را نسبت به سایر طرح‌های اقتصادی کشور الزامی می‌کند. ولی این وضعیت را نمی‌توان توصیه کرد. تحلیل گر باید همان نرخ فعلی کردنی را که در کشور مقبول است، برای ارزیابی طرح‌های جنگلداری استفاده کند و سپس به تشریح شرایطی که طرح مورد نظر را از سایر طرح‌ها متمایز می‌کند بپردازد. این موضوع باعث خواهد شد که تحلیل‌گران و تهیه‌کنندگان طرح‌های جنگلداری به طور وضوح فرضیات خود را عرضه کنند و به پنهان کردن احتمالی طرح‌های خود از طریق استفاده از درصد فعلی کردن پایین نپردازند.

استفاده از فرمول‌های فعلی کردن

عملی که باعث تعدیل ارزش‌های آتی به ارزش‌های امروز می‌شود فعلی کردن نامیده می‌شود. ارزش تعدیل شده، ارزش فعلی شده یا ارزش فعلی نامیده می‌شود.

فرمول عمومی فعلی کردن به صورت زیر است:

[1/(1+i)n] VFn = VA

و یا: VA (1+i) n =VFn  

که در آن:

VA = ارزش فعلی

VF = ارزش آتی مربوط به سال n  

i = نرخ فعلی کردن (به صورت اعشاری)

n = تعداد سال تا سال وقوع ارزش

1/(1+i) n = اغلب ضریب فعلی کردن نامیده می شود

جداول زیادی وجود دارد که مقدار 1/(1+i)n را برای iهای متفاوت و nهای مختلف به دست می‌دهد. این عدد را در حال حاضر با بسیاری از ماشین حساب‌های جیبی که دارای yx باشد می‌توان حساب کرد.

در نتیجه تحلیل‌گر هیچ نوع مشکلی برای اندازه‌گیری ضریب فعلی کردن برای سال‌های مختلف نخواهد داشت. برای نمونه در مثال زیر مقدار 2(08/1)/1 برابر با 8573/0 است که با ضرب آن در عدد $ 100 نتیجه 73/85 دلار به دست می‌آید.

مثال: اگر نرخ فعلی کردن را 08/0 ( 8 درصد)  فرض کنیم، ارزش فعلی یک پرداخت صد دلاری که در دو سال آینده صورت می‌گیرد به صورت زیر محاسبه می‌شود (در این مثال 2(08/1)/1 مستقیم محاسبه شده است):

 2(08/1)/ 1×100=PV

$ 73/85= 8573/0×100= (1664/1) /1×100=PV

اگر نرخ فعلی کردن 08/0 (8 درصد) مساوی نرخ فعلی کردن مصرف هم باشد، نتیجه (73/85 =PV) نشان می‌دهد که مصرف 100 دلار در دو سال آینده معادل ارزش مصرف امروزی 73/85 است. به بیان دیگر می‌توان گفت برای جامعه فرقی نمی‌کند کالاها و خدماتی معادل 73/85 دلار را امروز مصرف کند و یا صبر کند و دو سال بعد به مصرف کالاها و خدماتی معادل 100 دلار بپردازد. یا به صورت دیگر باید اضافه مصرفی معادل 27/14 دلار در دو سال باشد که از مصرف 73/85 دلار امروز صرف نظر شود.

فرمول عمومی فعلی کردن و جداول بهرهٔ مرکب، تمام ابزارهایی هستند که برای محاسبهٔ ارزش طرح لازم است. در بعضی موارد از فرمول‌های دیگر که از فرمول بالا به دست آمده‌اند می‌توان به صورت راه میان‌بر برای محاسبات استفاده کرد. برای مثال می‌توان در نظر گرفت که پرداخت‌های سالانه یا دوره‌ای مساوی برای یک دوره و یا چند سال در طول یک طرح به وقوع بپیوندد. در این حالت فرمول‌ها و جداولی وجود دارد که ارزش فعلی این مبالغ را یکجا می‌دهد بدون آن‌که لازم باشد هر مبلغ سالانه یا دوره‌ای، جداگانه فعلی شود. به همین ترتیب، در بعضی موارد تحلیل‌گر اگر بخواهد معادل سالانهٔ مبلغی مشخص را که در یک لحظه واقع می‌شود بداند و یا ارزش فعلی یک سری پرداخت را که هر ساله انجام می‌دهد به دست آورد، لازم است از این فرمول‌ها استفاده کند.

منبع: راهنمای نظارت و ارزیابی عملی طرح‌های جنگلداری (طرح‌های منابع طبیعی تجدید شونده)، مصطفی عبدالله‌پور، دانشگاه آزاد اسلامی واحد چالوس، چ 1، 1390، ص 43- 48.